تاج‌الدین حسین خوارزمی
| از عارفان شیعی قرن هشتم و نهم | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| تاریخ تولد | بین سال‌های ۷۷۰ تا ۷۸۰ق |
| زادگاه | خوارزم |
| تاریخ وفات | کشته شده بین سال‌های ۸۳۸-۸۴۰ق |
| محل دفن | خوارزم در جوار خواجه ابوالوفا |
| شهر وفات | خوارزم |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | خواجه ابوالوفا خوارزمی |
| تألیفات | منظومه کنوز الحقائق فی رموز الدقائق • جواهر الاسرار و زواهر الانوار • شرح فصوص الحکم • ینبوع الاسرار فی نصائح الابرار |
تاج‌الدین حسین خوارزمی از عارفان شیعی قرن هشتم و نهم. او اساس عرفان و رسیدن به حقیقت را در دوستی علی(ع) و خاندان نبی(ص) می‌دانست. استاد وی در سیر و سلوک خواجه ابوالوفای خوارزمی (۸۳۵ق) از عرفای بنام سلسله کُبرَویه بود. تاج‌الدین، سلسلۀ مشایخ خود را از حضرت علی(ع) آغاز و با ذکر ائمه تا امام صادق(ع) به پایان برده است.
از وی دیوان شعر و آثاری در عرفان به یادگار مانده است که بیشتر شرح و ترجمه است و در آنها تأثیرپذیری از ابن عربی دیده می‌شود. ینبوع الاسرار فی نصائح الابرار، منظومه کنوز الحقائق فی رموز الدقائق و جواهر الاسرار و زواهر الانوار از آثار او هستند.
نام
در برخی منابع تاج الدین حسین با کمال الدین حسین شهاب الدین حسن خوارزمی به اشتباه یکی گرفته شده است. رضا قلی خان هدایت از او با نام حسین بن حسن کاشی گزارش داده است.
تاج الدین اهل خوارزم بود و بیشتر عمرش را در آنجا گذراند. تاریخ تولدش در منابع ذکر نشده است اما درخشان آن را بین سال‌های ۷۷۰ تا ۷۸۰ق نوشته است. از زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست. جز اینکه به دشت‌سرای، حاجی ترخان و برخی نواحی خوارزم، همچنین به خراسان و مشهد سفر کرده است.
تکفیر
حنفیان هرات در زمان شاهرخ میرزا، تاج الدین خوارزمی را به دلیل سرودن غزلی با مطلع ذیل تکفیر کردند.
ای در همه عالم پنهان تو و پیدا تو هم دردِ دل عاشق هم اصل مداوا تو
خوارزمی
مرشد
پیر مرشد وی در سیر سلوک، خواجه ابوالوفا خوارزمی (درگذشت۸۳۵ق) از عرفای بنام سلسله کبرویه است که سلسلۀ طریقتش با ۵ واسطه به نجم الدین کبری (درگذشت۶۱۸ق) می‌رسد، از این رو، می‌توان تاج الدین خوارزمی را هم به نجم الدین کبری منتسب کرد. تاج الدین احترام فراوانی برای نجم الدین کبری قایل بود و به آثار او توجه بسیاری داشت. وی همچنین با یوسف اهل، صاحب فرائد غیاثی مکاتبه داشت.
اندیشه‌های عرفانی
تاج الدین حسین سلسلۀ مشایخ خود را از حضرت علی(ع) آغاز کرده و با ذکر معصومین(ع) تا امام صادق(ع) به پایان برده است. وی تمام کتاب شرح مثنوی خود را از فوائد شرح کلام حضرت علی(ع) در باب پرسش کمیل از چیستی حقیقت (معروف به حدیث حقیقت) می‌دانست. او در آثار منظوم و منثورش صریحاً از عشق و ارادت به علی(ع) و خاندانش سخن گفته و سیرۀ عملیش نیز بر آن گواه است.
در نظر وی حقیقت معرفت و اساس عرفان در تولای علی(ع) و مهر خاندان نبی(ص) است. و بهترین پیر طریقت و راهنمای انسان برای رسیدن به حقیقت، دوستی علی(ع) است. که اگر سالک در متابعت او به ترک خودبینی و تزکیۀ نفس بپردازد همه اسرار عرفانی نزدش روشن و حقایق و معانی نزد وی مبرهن می‌گردد.
دربارۀ تاریخ درگذشت خوارزمی اختلاف وجود دارد. بنابر مکاتباتی که او با یوسف اهل داشت و همچنین وجود برخی قرائن، به نظر می‌رسد که تاج‌الدین در حملۀ ازبکان به خوازم در اثنای ۸۳۸-۸۴۰ق کشته شده باشد. او را در خوارزم در جوار خواجه ابوالوفا به خاک سپردند.
آثار
در دوره خوارزمی زبان فارسی رو به انحطاط رفته و زبان ترکی رایج شده بود. به همین سبب آثار خوارزمی نیز از انحطاط نثر فارسی مصون نمانده و حتی وی یکی از آثارش را به ترکی نوشته است. خوارزمی شعر هم می‌سروداز این رو، نام او در زمرۀ شاعران قرن نهم درج کرده‌اند.
آثار به جای مانده:
- منظومه کنوز الحقائق فی رموز الدقائق، شرح مثنوی مولوی، به فارسی
- جواهر الاسرار و زواهر الانوار، شرح چهار دفتر مثنوی مولوی به فارسی تاج الدین در این کتاب در صدد است مثنوی را بر اساس آرای ابن عربی شرح کند، بنابراین بخشی از مقدمه خود را به بیان آرای ابن عربی اختصاص داده است. مقدمۀ وی مجموعه مطالبی است که از کتابهایی چون رسالۀ قشریه، التعرف کلاباذی، تذکرة الاولیاء عطار، فصوص الحکم ابن عربی، شرح فصوص و تفسیر فاتحۀ قونوی، لمعات عراقی و نجم الدین کبری نقل کرده است. شرح سه دفتر از آن در ۱۳۱۲ در لکنهو، به اشتباه به نام حسین بن حسن سبزواری به چاپ رسیده استمقدمه و ده مقاله آن و شرح دفتر اول یکبار در ۱۳۶۱ش در تهران به نام کمال الدین حسین بن حسن خوارزمی به اهتمام جواد شریعت به چاپ رسیده است.
- شرح فصوص الحکم، ترجمۀ شرح قیصری بر فصوص الحکم ابن عربی است. خوارزمی در این اثر از اشعار خود و به کرّات از اشعار مولوی در شرح اندیشۀ ابن عربی بهره برده است. چنانکه می‌توان آن را اثری تطبیقی در زمینه آرای ابن عربی و مولوی دانست. برخی این کتاب را به اشتباه به کمال الدین خوارزمی نسبت داده‌اند. شرح فصوص الحکم در ۱۳۶۴ش در تهران به اهتمام نجیب مایل هروی و نیز در ۱۳۷۷ش در قم به اهتمام حسن حسن زاده آملی چاپ شده است.
- نصیحت نامۀ شاهی، متشمل بر دو مقاله و بیست باب، که خوارزمی آن را بعد از ۸۲۹ق به نام شاهزاده ابراهیم سلطان فرزند غیاث الدین شاه، نوشته است. مطالب آن بسیار شبیه ینبوع الاسرار است. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
- ینبوع الاسرار فی نصائح الابرار، در اخلاق و حکمت و عرفان به فارسی نگاشته شده است. این اثر در واقع نسخۀ جرح و تعدیل یافتۀ نصیحت نامۀ شاهی است و در سال ۱۳۶۰ در تهران به اهتمام مهدی درخشان چاپ شده است.
- دیوان اشعار، به فارسی مشتمل بر غزل‌ها، قصاید و ترجیعات با مضامین عرفانی و ستایش امامان شیعه، در این دیوان غزل‌هایی با تخلص‌های حسین و منصور به چشم می‌خورد. این اثر که شامل همه اشعار خوارزمی نیست به اشتباه به دیوان منصور حلاج نیز شهرت یافته و یک بار در هند و دو بار در ایران چاپ شده است.
- شرح اقرب الطرق الی الله نجم الدین کبری: این کتاب در واقع همان مقالۀ نهم جواهر الاسرار با عنوان، اصول الوصول است که با ترجمۀ سید علی همدانی (د ۸۷۶) از متن اقرب الطرق و به اهتمام شریف محسنی در تهران در ۱۳۶۲ش به چاپ رسیده است.
دیگر آثار خوارزمی:
- المقصد الاقصی فی ترجمة المستصقی به فارسی.
- تحفة الابرار فی افضل الذکار.
- کشف الهدی فی کشف لقصیدة البردة به ترکی خوارزمی در ۸۴۳.
- رساله‌ای در مستی باده.
- کتابی در علوم ظاهری و اصطلاحات آن.
- اساس القواعد در حساب، به فارسی.
کتاب‌های آداب المریدین، ارشاد المریدین، جواز السائرین به اشتباه به او نسبت داده شده است.
پانویس
- ↑ دانش پژوه، فهرست نسخه‌های خطی، ج۱۷، ص۳۸۹؛ خاوری، ج۱، ص۵۰۷؛ خوارزمی، جواهر الاسرار، ج۱، مقدمه شریعت،ص یازده.
- ↑ هدایت، تذکرة الریاض العارفین، ص۴۱، ۱۰۰.
- ↑ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۲۳.
- ↑ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۲۶.
- ↑ گازرگاهی، مجالس العشاق، ص۱۶۴؛ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۲۷-۲۸
- ↑ هدایت، تذکرة الریاض العارفین، ص۴۰، خوارزمی، شرح فصوص الحکم(چاپ نجیب مایل هروی)، ج۱، مقدمۀ مایل هروی، ص سی -سی و یک؛ قس، خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۲۳-۲۴ که انساب خوازمی به نجم الدین را نادرست دانسته است.
- ↑ یوسف اهل، فرائد غیاثی، ج۲، ص۵۶۲-۵۶۶.
- ↑ پور جوادی، مقدمۀ کمال الدین خوارزمی بر شرح مثنوی، ص۴۹-۵۰؛ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۲۶-۲۸-۲۱
- ↑ یوسف اهل، فرائد غیاثی، ج۲، ص۵۶۳-۵۶۶؛ کحاله، معجم المؤلفین، ج۳، ص۲۲۳؛ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۲۹.
- ↑ نوائی، تذکرة مجالس النفائس، ص۹، ۱۸۵.
- ↑ صفا، مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر پارسی، ص۵۵-۵۶؛ پور جوادی، مقدمۀ کمال الدین خوارزمی بر شرح مثنوی، ص۵۱.
- ↑ نوائی، تذکرة مجالس النفائس، ص۹، ۱۸۵.
- ↑ حاجی خلیفه، ج۲، ستون۱۵۸۷؛ صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۴، ص۴۹۳.
- ↑ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۳۶؛ قس: آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۵، ص۲۱۶ که ان را شرح سه دفتر دانسته است.
- ↑ پورجوادی، مقدمۀ کمال الدین خوارزمی بر شرح مثنوی، ص۴۹-۵۲؛ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۳۵-۳۶.
- ↑ خوارزمی، شرح فصوص الحکم (چاپ نجبب مایل هروی)، مقدمه، ص۱۳۸، برای نمونه، خوارزمی، شرح فصوص الحکم (چاپ حسن زاده آملی)، ص۵۸، ۷۲۳-۷۲۴.
- ↑ خوارزمی، جواهر الاسرار، مقدمه، ص۹؛ دانش پژوه، فهرست نسخه‌های خطی، ج۱۷، ص۳۸۹
- ↑ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۳۷-۳۹؛ دانش پژوه، فهرست نسخه‌های خطی، ج۱۷، ص۳۹۰.
- ↑ آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۵، ص۲۹۱؛ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۹، ۴۸-۵۶.
- ↑ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۴۵-۴۶؛ دانش پژوه، فهرست نسخه‌های خطی، ج۱۷، ص۳۹۰.
- ↑ نجم الدین کبری، اطرق الطرق الی الله، مقدمۀ شریف محسنی، ص۸۰؛ پورجوادی، مقدمۀ کمال الدین خوارزمی بر شرح مثنوی، ص۵۱.
- ↑ آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ج۹، ص۲۵۱، ج۱۳، ص۱۷۶؛ دانش پژوه، فهرست نسخه‌های خطی، ج۱۷، ص۳۹۰؛ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۳۴، ۴۳-۴۴.
- ↑ خوارزمی، ینبوع الاسرار، مقدمه درخشان، ص۴۳-۴۴.
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعة الی التصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- پورجوادی، نصرالله، مقدمۀ کمال الدین خوارزمی بر شرح مثنوی، نشر دانش، سال۳، ش۳، فروردین و اردیبهشت۱۳۶۲.
- حاجی خلیفه، خاوری، اسدالله، ذهبیه، تصوف علمی -آثار ادبی، ج۱، تهران، ۱۳۶ش.
- خوارزمی، تاج الدین حسین بن حسن، جواهر الاسرار و زاهر الانوار، شرح مثنوی معنوی، چاپ، محمد جواد شریعت، تهران، ۱۳۸۴ش.
- خوارزمی، تاج الدین حسین بن حسن، شرح فصوص الحکم، چاپ، حسن زاده آملی، قم، ۱۳۷۷ش.
- خوارزمی، تاج الدین حسین بن حسن، شرح فصوص الحکم، چاپ، نجیب مایل هروی، تهران، ۱۳۶۴ش.
- خوارزمی، تاج الدین حسین بن حسن، ینبوع الاسرار فی نصایح الابرار، چاپ مهدی درخشان، تهران، ۱۳۶۰ش.
- دانش پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ج۱۷، تهران، ۱۳۶۴ش.
- صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۶۳-۱۳۷۰ش.
- صفا، ذبیح الله، مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر پارسی، تهران، ۱۳۳۷ش.
- کحّاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷-۱۹۶۱، چاپ افست، بیروت، بی‌تا.
- گازرگاهی، کمال الدین حسین، مجالس العشاق، چاپ سنگی کاپور، ۱۳۱۵/۱۸۹۷.
- نجم الدین کبری، احمد بن عمر، اطرق الطرق الی الله، ترجمۀ: علی همدانی، شرح: کمال الدین حسین خوارزمی، چاپ، چاپ علیرضا شریف محسنی، تهران، ۱۳۶۲ش.
- نوائی، امیر علی شیر، تذکرة مجالس النفائس، {ترجمه فارسی} چاپ علب اصغر حکمت، تهران، ۱۳۲۳ش.
- رضا قلی هدایت، تذکرة الریاض العارفین، چاپ، مهرعلی گرگانی، تهران، ۱۳۴۴ش.
- جلال الدین یوسف اهل، فرائد غیاثی، چاپ حشمت مؤید، تهران، ۱۳۵۶-۱۳۵۸ش.